Дугарнимаева Б.Ж. Сэдьхэлэй хүбшэргэй

     Дугарнимаева Бутит Жигмитдоржиевна, учитель начальных классов МБОУ Тогчинская СОШ Дульдургинского района Забайкальского края

Cэдьхэлэй хүбшэргэй

    Тугшан нютагай дунда hургуулида 24 жэлэй туршада худэлжэ байгаад, энэ сэдьхэлэй оёорто турэhэн hанал бодолоо  таанадай анхаралда хэлэхэ дурадхаха дуран хурэнэ. Бидэ хадаа, эхин шатын багшанар,  буряад хэлэнтэй тон дутэ нягта холбоотой байнабди гэжэ хэлэхэ байнаб. hуулшын жэлэй туршануудта эхин шатын ухибууд буряад хэлэндэ  муу боложол байна. Юундэб гэхэдэ, муноо уеын гэртэхин гансал  ород хэлэн дээрэ харилсадаг болоhониинь бултанда мэдээжэ. Тиигээд байхада, тон туруун гэр булэдэ, саашань сэсэрлигтэ, hуулдэнь эхин шатын багшанарта тон хатуу эрилтэ табигдаха болоно. Ухибууднай буряад хэлэеэ хусэд hайнаар ойлгохоёо болижо байна. Миниил hанахада, буряад хэлэнэй неделиин унгэргэгдэхэ сагыень нэмэхэ хэрэгтэй гэжэ ехэ hанамаар байна. Юундэ тиигэжэ hананабши гэхэдэ, 80-яад онуудта буряад хэлэнэй унгэргэгдэхэ саг неделиин 5-6 час байгаа ха юм. Энээн дээрэhээ дулдыхада,  ехэл урэ дуунгуудтэй байгаа гэжэ hананаб. Муноо саг буришье hаа гэртэхин,  залуушуул ородоор хоорэлдэдэг болонхой ха юм. Тиимэ дээрэhээ заабол  буряад хэлэнэй унгэргэгдэхэ сагыень нэмэхэ хэрэгтэй болоно.

      Ундэhэн хэлэеэ мэдэхэгуй гээшэмнай тон буруу, муу, хосордолтой ябадал гэжэ hананаб.  Энэмнай уе сагаймнай эндүү гү, али уетэн зоноймнай алдуу…?  Энэ ябадал манай үдэр бүриин байдалда эли тодоор харагдана гээшэ. Юундэб гэхэдэ, багшанар үхибүүдтэй тон дүтэ холбоотой байhандаа, бидэндэ тон эли боложо үгэнэ. 

    Саашань хэлэхэдэ, бидэ ооhэдоол зүбоор ойлгожо, анханhаа залагдаhан хэлэнэйнгээ саашанхи хуби заяае ооhэдоол сэсэн ёhоор шиидхэхэ болонолди даа.

Түрэлхи хэлэеэ мэдэнгүй буряад хүүгэд ямар хайратай харагдадаг гээшэб. Yндэhэн соёлоо, уг гарбалайнгаа ёhо заншал ойлгохогүй hаа, үе сагайнгаа дүүрэн эрхэтэ хүн гэжэ тоологдохонь бэрхэтэй байха. Түрэл хэлэн хэнэйшье мэдэhээр, арад зоной нюур шарай мүн гээд хэлээ hаа,зүйтэй хаш.  Теэд мүноонэй үе сагта ямаршье яhатанай хэлэндэ хари  хэлэнэй үгэнүүд олоор холисолдодог болоо гээд hанамаар. Жэшээнь: түрэл буряад хэлэеэшье абаад үзэбэл, тон сэбэр гэхын аргагүй. Мүноо үеын уласхоорондын харилсаа холбооной түргэдэхэ бүри ородшолжо ойлголсоогүйдэ аргагүй шэнги. Тиигээд лэ олонхи асуудалнуудаа ород хэлэн дээрэ шиидхэхэ баатай болоно хабди. Энэ ябадал муу бэшэ, hайн гээшэ ааб даа. Ород гүрэндэ байгаад, гүрэнэйнгоо үндэhэн хэлые мэдэхэгүй  hаа, муу ха юм даа. Гэхэтэй хамта, буряадууд үсооншье hаа, оорын үндэhэн хэлэтэй, оорын угай оорсэ соёл болбосоролтой, анхан урданhаа абажа ябаhан оорын ёhо заншалтай ха юм даа. Тиимэhээ арад зон мүнхэ, тэрэнэй ёhо заншалнууд мүн лэ баларшагүй мүнхэ байха гээд, хэлэлтэй. Теэд ооhэдынгоо онсо, оорсэ хэлэеэ яажа унтараангүй, сэбэр зандань абажа ябахамнайб -гэhэн эрид сэхэ асуудал гарана. Зүгоор би юрын лэ хүдоогэй hургуулиин багша болоноб. Тиигээд, оорынгоо hанамжа  сэдьхэлэй хубшэргэй тобшохоноор хэлэхэ хүсэл түрэнэ.

    Yнгэрхэдоо гэр бүлэ соогоо ородоор хоорэлдэдэг, буряад хэлэн дээрээ газетэ, ном уншадаггүй гээшэ хабди. Гэбэл эдир бага хүүгэдоо буряад, ород хэлэн дээрэ тэгшэ адляар hургабал, хожомоо алишье талаар аша туhатай байха hэн ха.

    Энэ зорилгоор hургуулинуудай түрэлхи хэлэнэй программада анхарал дээшэлүүлэгдэхэ ёhотой гээд hанагдана. Түрэлхи хэлээр хэшээлнүүд долоон хоногой хоёр гурба бэшэ, харин урдандаа шэнги неделиин 5-6 час боложо байгаа hаань, hайн үрэ дүнгүүд заабол бии болохо гэжэ hанамаар. Юундэ тиигэжэ hананабши гэхэдэ, оорыгоо абаад үзэхэдэм, 70-80 онуудта буряад хэлэ үдэр бүри үзэжэ ябагдаа. Тиин манай үеын залуушуул буряад хэлэеэ тон hайн мэдэжэ шудалжа гараhан байнабди гэхэдэ буруу болохогүй.

    Yнэхоороол, үндэhэн хэлэмнай сэдьхэл хүдэлгэмэ хурса, уян, баян ха юм даа. Буряад угсаатанай дундаhаа аргагүй бэлигтэй зохёолшод, поэдүүд гарадаг гээшэ. Тэдэнэй жэнхэнимэ хэлэн дээрэ бэшэhэн зохёолнуудые уншаhан хун гээшэ үндэhэн хэлэнэй баялигые мэдэржэ, сэгнэжэ шадаад, омогорхон ябаха аргатай ха юм.

Хэнэйшье мэдэhээр, уран зохёол хадаа, хүн тÝрэлтэниие алишье талаар хүмүүжүүлдэг, гэгээрүүлдэг, аргатай хүсэтэй зэбсэг мүн. Тиимэhээ ургажа ябаа залуу уетэн тÝрэл хэлэеэ заабол шудалха ёhотой гээд hанагдана.

    Эхэ хэлэн дээрэ уншаха, бэшэхэ шадабаритай  залуу уетэндэ ёhо заншалаа сахихадань, бүддын hургаал, арадай нангин hургаалнуудые ойлгожо абахадань бэлэн ха юм.  Түрэлхи хэлэеэ hайн шудалhан хүн үндэhэ яhатанай ямаршье эрдэмтэн боложо шадаха.

   Манай Тугшан hууринай урдаа хараха уран зохёолшо Чулун Дугаржаповай «Толон» газетэдэ бэшэhэн мүрнүүдые уншаад байхада, тон лэ мүноо сагай дутуу дунда, буряад хэлэнэй үнэнхэ байдалынь мүноо ямаршуу гээшэб гээд, бодожо үзэхэ хэрэгтэй. Хараад үзэбэлнай, хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ оройдоошье анхарал табигдана үгы.  «Ёhо заншал» гэжэ предмет хуугэдэй сэсэрлигhээ эхи табибал тон таарамжатай ябадал гэжэ би hанахашье, дурадхахашье байнаб.

    Харин  hургуулинуудта буряад хэлэн бага саг соо үзэгдэнэ гэжэ тон эли эндэ болоно.Эхэ эсэгынгээ эльгэлэн абажа ябаhан түрэлхи хэлэеэ хэдыхэн жэл болоод алдахаяа байнагүй гүбди гэhэн зүрхэнэй үбшэн болоhон асуудалаа,  хэншье бай табиха эрхэтэй болоно бшуу. Энэ асуудалда хэд харюу үгэхэ болоноб?.

     Эхэ хэлэеэ мэдэхэгүй залуу үетэн мүноо үндыжэ байна. Засаг зургаануудай зүгhоо саг дары хэмжээ абаагүй hаань, бүхы  юумэмнэй холодохоёо байна гэжэ шухала болоно. Энэ ябадалда  хэн зэмэтэйб?  Бидэ бултадаа зэмэтэйбди. Yхи хүүгэдоо  hургаагүй, заажа, хэлэжэ үгоогүй аба, эжын зэмэ эндэ бии гэжэ мэдэрхэ шухала. Муноо сагта хүдоо hургуулинуудта үхибүүдhээ болохо гэртэхин  саарhа гуурhа бэшэжэ байжа, үхибүүгээ буряад хэлэнэй хэшээлhээ хүнгэлхые, үзүүлхэгүйе оролдодог болоhон саг. Жэшээнь, hурагшадтаа буряад шүлэг сээжэлдэхынь үгэхэдэ, сээжэлдэнгÝй ерээд, минии эжы буряадаар уншажа шаданагүйл - гэhэн харюунууд заатагүй, захаhаа ушарха. Иигээд байхадаа,  минии hанамжа үхибүүдтэ тон багаhаань, сэсэрлигhээ эхилээд буряад хэлэнэй хэшээлнүүдые үнгэргэдэг болохо хэрэгтэй. Иимэ ушарhаа, дээрэhээ тон хатуу эрилтэ табиха ёhотой гэжэ hанаха байнаб. Буряад лэ шарайтай  хадаа заабол, түрэhэн хэлэеэ үзэхэ, шудалха баатай болоно.

     Манай Тугшан нютагта бүришье  буряад хэлэ шудалха, үзэхэдэ хатуу гэжэ hанамаар. Юундэб гэхэдэ, эндэмнэй нютагай диалект гэжэ байна ха юм. Тугшан hууринда ехэнхи зониинь хамниган хэлэн дээрэ харилсадаг, хоорэлдэдэг. Тиимэ ушарhаа, буряад хэлэ үзэхэдэ бэрхэтэй ушарнууд  дайралдадаг. Олон нютагуудта оорын хэлэнэй диалектнууд байдаг гээшэ ааб даа. Тиимэ hэн тула, үхибÝÝдые сэбэр буряад  хэлэеэ шудалжа, хэрэглэжэ hургахын тулоо,  хэлэндэ орохоhоонь эхилээд, ажал ябуулагдаха ёhотой. Тон түрүүн,  гэр булэдэ, илангаяа сэсэрлигтэ, саашань  эхин шатын hургуулида.      

Гэршэлгэ:

     Би дээрэ хэлэгдэhэн үгэнүүдоо гэршэлэн, энээхэн сэдьхэл худэлгэмэ ажалаа дам саашань гун сээжын оёор руу хадагалангуй, таанадаараа хубаалдаха, харилсаха бодол турэнэ.

      

Материалнууд:  

«История происхождения токчинских хамниган»  

Программа кружка "Моя малая Родина"

Лекарственные растения Приононья и их применение в народной медицине

Сагаан hараар, Сагаалганаар!

Презентация к сценарию "Сагаалган"