Башлеева С.И. Аялганууд. Хэшээл-аяншалга

Башлеева Светлана Ивановна, учитель бурятского языка и литературы МБОУ Обусинская СОШ Осинского района Иркутской области, учитель высшей квалификационной категории, "Почетный работник общего образования РФ", лауреат Губернаторской премии

 «Аялганууд» гэжэ темээр бэхижүүлгын хэшээл-аяншалга

 5-дахи  класс

Хэшээлэй эпиграф:

Уhан далай булагhаа эхитэй,

Ухаан эрдэм номhоо эхитэй.

Зорилгонууд:

1)  Һургалгын (обучающая): а) ухибүүдэй аман хэлэлгэ хүгжѳѳхэ, б) аялгануудай илгаа бэхижүүлхэ, аялгануудай зүб бэшэлгэ, хэр зэргэ ойлгоhыень нааданай хүсѳѳр элирүүлжэ гуримшуулха (упорядочить).

2)  Хүгжѳѳлгын (развивающая): Һурагшадай аман ба бэшэмэд хэлэлгэ хүгжѳѳлгын ажал ябуулха, ухаан бодолыень гүйлгүүлхэ, хадуун абалга hайжаруулха.

3)    Хүмүүжүүлгын (воспитывающая): Хамтын ажалай дүршэл олгуулха, үхибүүдэй хоорондохи нүхэсэлэй, хани барилсаанай, бэе бэедээ туhаламжын мэдэрэл, хүмүүжэл үргэдхэхэ.

Хэшээлэй түхэл: Урда үзэhэнѳѳ дабталга, бэхижүүлгэ.

Хэшээлэй янза: Хэшээл – аяншалга.

Хэрэгсэлнүүд: Самбар, даабаринуудтай карточканууд, зурагууд, опорно үгэнүүд, шэнэ үгэнүүд, округой карта.

Хэшээлэй ябаса.

I.  Эмхидхэлэй үе.

Сайн байна, үхибүүд! Һуугты! Хэшээлдээ хэн үгыб, тэмдэглэе.

II.  Хэшээлэй зорилготой танилсүүлга.

- Бидэ мүнѳѳдэр «Аялганууд гэhэн темээр дабталгын ба бэхижүүлгын хэшээл үнгэргэхэбди. Хэшээлнай «Аяншалга» гэhэн долгин дээрэ үнгэрхэ. Нэн түрүүн таанад хэдэн группа боложо, ударидагшануудые hунган абаhан байнабди. Харгымнай ута, олон hаад тодхорнууд ушарха, эдэниие дабахын түла таанар бултадаа даабаринүүдые дүүргэжэ, hайн сэгнэлтэнүүдые абаха ёhотойт. Би хадаа таанадые хүтэлбэрилжэ, ударидагша хүн болоод ябахаб.

I. Аяншалгамнай. Нүхэдэй аймагhаа эхилхэ. Бүхы аймагуудта даабаринуудые дүүргэхэбди. Энэ аймагтамнай суута үльгэршэд түрэhэн юм: Пеохон Петров, Папаа Түшэмилов г.м. Гэртээ бүхы дүримүүдые дабтаха байгаат.

1.     а) Юу бидэ аялган абяан гэнэбди?

        б) Аялган абяанууд үгүүлэгдэхэ талаараа 3 янза байдаг (түргэн, удаан, дифтонг). Нэрлэгты.

2.     Даабаринууд: Аялгануудай илгаа (таблица).

          - Би үгэнүүдые уншахаб, та столбигоор эрэ – эмэ – эрсэ гэжэ хубаагты.

          Сабшалан, арсалан, зулгы, хонхо, нэрhэн, үлзы, тугал, унаган, үнэгэн, хүбүүн, үльгэр, хабсагай, хүхы, зѳѳхэй, толи.

Уншаха!

3.     Даабари: Бабу – Доржо Батоевой «Буряад хэлэн» гэhэн шүлэгэй үгэнүүд сохи түргэн, удаан, дифтонг аялгануудтай үгэнүүдые түүжэ, столбигоор бэшэгты.

Самбарта 3 хүн гараха.

түргэн	удаан	дифтонг
баян үзэгты багшын	буряад бултадаа hургаалдаа	хэлэмнай hайнаар hайхан

Столбиг столбигоор уншаха.

II. Алайрай аймаг. Асуудалнууд:

Бии болодог hууряараа аялган абяанууд баhа гурбан янза байдаг. Ямарнууд бэ? Нэрлэхэ. (Хэл. узуурай,үзүүрэй, дундуурхи).

1.     Ɵѳ, ы үзэгүүд юун гэжэ тоологдодог бэ? (Хододоо удаан гэжэ тоологдодог).

2.     Йотированна аялгануудые нэрлэгты (я,е,е,ю).

3.     Йотированна аялганууд хэды абяанhаа бүридэнэб? (Хоёр абянhаа).

Хэзээ йотирована аялганууд хоёр абаяа тэмдэглэнэб?

а) үгын эхиндэ: ямаан

б) аялганай хойно: үгые

в) ь, ъ, удаа: нэрьехэ.

Би үгэнүүдые уншахаб, та хоёр столбигоор хубааха ёhотойт.

(2 хүн доскада гараха).

Яла, мяхан, орьео, нютаг, үер, баян, эдеэн, декабрь.

Фонетическа зарядка. Һ – hайн, х – хүн (h – х хашалгануудые илгажа шадаха)

Һайн мориндо эзэн олон

                                                  Олон дахин дабтаха

Һайн хундэ нүхэд олон.   

III. Баяндайн аймаг.  Асуудалнууд:

1.                1) Аялгануудай hубарил тухай юу мэдэнэт? Дүримыень хэлэхэ. (үгын эхин үедэ байhан аялгануудые дахуулжа, саашанхи түргэн аялгануудыень бэшэхэ еhые аялгануудай hубарил гэдэг).

2) Аялгануудай нугарал (үгын дунда ороhон удаан уу, үү, юу аялгануудые дахуулжа, саашанхи аялгануудыень бэшэхэ дүрим аялгануудай нугарал гэдэг: оруулба, ерүүлбэ.

2. Даабари. Yгэнүүдые аялганай нугаралай ёhоор хубилгаха.

Хоргодоо – хоргодуулба

Унша – уншуулба

Халтира – халтируулба

Хэлээ – хэлүүлбэ

Оео – оюулба

IV. Эхирэд – Булагалай аймаг. Асуудалнууд:

1.     1) Аялгануудай тааралдал гээшэмнай юун бэ? Дүримынь.

(эрэ, эмэ, аялганууд нэгэ үгэ соо бэшэгдэнэгүй, Харин алинииньшье эрсэ аялгаантай бэшэгдэдэг).

2)  Энэ дүримдэ ямар ажаглалта бииб?

а) сложно үгэнүүдтэ: hайндэр;

б) абтаhан үгэнүүдтэ: совет, правление;

в) үйлын падеж. Залг – да: Бадмые;

г) – гүй, - дүй, - шье частиц. үгэдэ: байдаггүй;

д) – рхео, - шоо, - нхаар глаг. залг.: ерэнхаар;

е) – мнай, - тнай, - най нюурта хам. залг.: эндэмнай.

2. Даабари. Урдатнай таблица тааралдалай, hубарилай, нугаралай байна, үгэнүүдые уншахаб, та зүбѳѳр тааруулжа бэшэгты.

Торгон, юрѳѳл, үгэнүүдээ, үглѳѳ, бүтүүлээ, хилэ, үсѳѳн, бэшүүлээ, хүхы.

тааралдал	hубарил	нугарал
торгон хилэ хүхы	юрѳѳл үглѳѳ үсѳѳн	үгэнүүлээ бүтүүлээ бэшүүлээ

Стодбигуудаар уншаад үгэхэ!

V. Боохоной аймаг.  Асуудалнууд:

1. 1) Удаан ээ – эй үгын хаана бэшэгдэнэб? Ээ – хаанашье, эй – hүүлшын үедэ бэшэгдэдэг.

Ээдэмэг, гэрээ, эрбээхэй, бээлэй.

   2) Дифтонг эй (тэй) бэшэгдэдэг үгэнүүд хэдыб? (20)

2. Словарна диктант.

Бэлэй, дэлхэй, зѳѳхэй, мэлхэй, тѳѳлэй, түүхэй, мээхэй, үбэштэй, hүрхэй, ээзгэй, бээлэй.

3.Yгын бүридэлѳѳр шүүлбэри хэхэ.

4. Физминутка.

Бодоод зарядка хэхэ.

VI. Оhын аймаг.  Асуудалнууд:

1) уй, үй, ы (ганса) аялганүүд үгын хаана бэшэгдэнэб?

уйлаха, үйлэдбэри

түрүүшын үедэ, саашанхи үедэ ы бэшэхэ.

2) ии, ы (эхин үедэ ы бэшэгдэхэгүй, ии бэшэгдэхэ)

иимэ, тиимэ, харгы, дугы

     3) э, и    эшэ, элидхэл        х¹ – и

                   хирэ, эшэгэн        х – э

I. Творческо ажал (группаар)

I группа	II группа	III группа
Даабари. «Yбэл» гэжэ бага сочинении бэшэхэ. Словарна ажал. «Декабрь» гэжэ шүлэг. Энэ шүлэгhѳѳ үгэнүүдые хэрэглэхэ.	Даабари. Оршуулга хэхэ. Байгал. Байгал гээшэ угаа ехэ нуур юм. Буряадууд Байгалые далай гэжэ нэрлэдэг. Байгал далай тон hайхан сэбэр уhатай. Сэлэнгэ мүрэн Байгалда ородог. Байгалай эрьедэ Бабушкин город байдаг.	Даабари. Эдэ үгтэhэн үгэнүүдые ниилүүлэн текст болгохо.

II. Группа группаар даабариинуудаа уншаха

     Шалгалгын этап.

III. Юун тухай мүнѳѳ хэлсээбди? (Аялганууд тухай. Эрэ, эмэ, эрсэ, таар, hуб, нуг. Зүб бэшэжэ hурабди).

IV. Гэрэй даабари.

      I группа – номоор – 131 упр (х) ш – 12 упр.

      II группа – «Yбэл» гэжэ сочинении бэшэхэ.

      III группа – номоор-Упр. 123 (х), (ш) – упр.114

V. Һѳѳргын холбоон. Мүнөөдэр ехэ ажал дүүргээбди, дабтаабди.

                                        Сэгнэлтэнүүд.